Τα αρχαία συστήματα ύδρευσης του Πειραιά.

Τα έργα ύδρευσης της αρχαίας πόλης του Πειραιά, τα οποία αποκαλύφθηκαν κατά τις σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν στο πλαίσιο του έργου της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ «Επέκταση της Γραμμής 3: τμήμα Χαϊδάρι-Πειραιάς» αποτελούν αναμφίβολα ένα ιδιαίτερα σημαντικό έργο της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας. Περιλαμβάνουν φρέατα, υπόγειες δεξαμενές, ενωτικές σήραγγες και υδραγωγείο. Κατασκευάστηκαν σε διαδοχικές ιστορικές περιόδους που συμπίπτουν με αντίστοιχες αλλαγές στις κοινωνικές δομές και στην οργάνωση της πόλης, ώστε να καλύπτουν τις μεταβαλλόμενες ανάγκες υδροδότησης, με εναλλακτικές τεχνικές και επεμβάσεις στα προϋπάρχοντα έργα.
Η κατανόηση της λειτουργίας του αρχαίου υδροσυστήματος και η εξέλιξή του μέσα στο χρόνο συνδέεται με ζητήματα που απασχολούν σήμερα τον τεχνικό κόσμο, όπως η αειφορία των κατασκευών, η ευφυής αξιοποίηση περιορισμένων υδατικών πόρων και η τροποποίηση υπαρχόντων συστημάτων ώστε να ανταποκρίνονται σε νέες ανάγκες και διαχειριστικές προτεραιότητες. Παράλληλα, συμβάλλει στην περαιτέρω προσέγγιση της κοινωνικής λειτουργίας και φωτίζει πτυχές της καθημερινής ζωής στην αρχαιότητα.

Στον διαδικτυακό τόπο της ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ, ΠΕΙΡΑΙΩΣ & ΝΗΣΩΝ έχει αναρτηθεί μια μελέτη που τιτλοφορείται ''Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟ. ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΘΕΩΡΗΣΗ''   και αποτελεσε και το θέμα ημερίδας που οργανώθηκε την Παρασκευή 15 Μαΐου 2015, στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου. Εκεί διαβάζουμε: 

Το Ιπποδάμειο σύστημα και η μορφή των οικιών
Γ. Πέππας, Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής Πειραιώς και Νήσων

Η συμβολή του Πειραιά στη φήμη και τη δύναμη που απέκτησε η Αθήνα σαν μια από τις σπουδαιότερες πόλεις του αρχαίου Ελληνικού κόσμου υπήρξε καθοριστική. Η πόλη ανοικοδομήθηκε μετά το 460 π.Χ., με πολεοδομικό σχέδιο, πάνω στα σχέδια του Ιππόδαμου από τη Μίλητο. Το πολεοδομικό σχέδιο που εφάρμοσε προνοεί για την ανάπτυξη όλης της περιοχής που περικλείεται από τα τείχη, και των ζωνών κατοικίας. Bασιζόταν στη χάραξη παράλληλων δρόμων, που τέμνονται κάθετα, ώστε να δημιουργούνται οικοδομικά τετράγωνα, χαραγμένα με ακρίβεια, που χωρίζονταν σε οικόπεδα ίσου εμβαδού.

Η αρχή της ισονομίας που κυριάρχησε στη σχεδίαση της πόλεως είχε ως συνέπεια την επιβολή ενός συγκεκριμένου προτύπου σπιτιού: είχαν ομοιόμορφη κάτοψη και διαφοροποιούνταν μόνο σε σχέση με τη θέση τους στο οικοδομικό τετράγωνο. Οι κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις στην πορεία των αιώνων είναι εμφανείς και αποτυπώθηκαν στην πόλη και στη μορφή της κατοικίας. Ανθρωπογενείς καταστροφές αλλά και μεγάλα οικοδομικά προγράμματα ανοικοδόμησης διαφοροποίησαν την εικόνα. Από τον 3^ο αι. π.Χ. έχουμε πολυτελέστερα σπίτια που προκύπτουν από τη συνένωση περισσότερων από ένα οικοπέδων, ενώ κατά τη ρωμαϊκή περίοδο χτίστηκαν πλούσιες ρωμαϊκές επαύλεις με περίστυλο αίθριο.

Οι ανασκαφές στο πλαίσιο του έργου συμπλήρωσαν τη μέχρι σήμερα εικόνα για την τοπογραφία της αρχαίας πόλης και την εξέλιξη του στο χρόνο, τόσο στην περιοχή του Δημοτικού Θεάτρου όσο και στο Λόφο της Μουνιχίας. Σε εξέλιξη βρίσκεται ευρύτερο πρόγραμμα της Εφορείας για την τοπογραφική αποτύπωση και την προσάρτηση σε ενιαίο υπόβαθρο όλων των ορατών και μη -στοιχεία των οποίων τηρούνται αρχειακά- αρχαίων καταλοίπων που έχουν αποκαλυφθεί διαχρονικά στην πόλη του Πειραιά, ώστε να καταστεί σύντομα δυνατή η ακριβής αποκατάσταση του αρχαίου πολεοδομικού ιστού.

Τα συστήματα ύδρευσης
Π. Κουτής και Αιμ. Μπεντερμάχερ–Γερούσης, Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής Πειραιώς και Νήσων 

Από την έρευνα στo έργο της επέκτασης του Μετρό στον Πειραιά εντοπίστηκαν συνολικά 115 κατασκευές σχετιζόμενες με το αρχαίο υδρευτικό σύστημα, 43 πηγάδια και φρέατα, 34 δεξαμενές, 32 σήραγγες και 6 φρεάτια. Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν τη συνεχή προσπάθεια των κατοίκων της πόλης για την εξασφάλιση του αναγκαίου πόσιμου νερού.

Με την εγκατάστασή τους στη νεοϊδρυθείσα πόλη, οι κάτοικοι αρχικά προσπάθησαν να εξασφαλίσουν την υδροδότησή τους από τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα, διανοίγοντας πηγάδια, όπως αποδεικνύει η εύρεση ημιτελών πηγαδιών, με κεραμική που χρονολογείται στα τέλη του 5^ου και στον 4^ο αι. π.Χ. Ενδεχομένως ο υδροφόρος ορίζοντας να μην ήταν επαρκής και έτσι στράφηκαν σε άλλη μέθοδο προμήθειας νερού, κατασκευάζοντας πλέον υπόγειες δεξαμενές περισυλλογής των ομβρίων. Η μεγάλη έκταση της ανασκαφής και η ταυτόχρονη εύρεση μεγάλου αριθμού δεξαμενών, επέτρεψε την τυπολογική τους κατάταξη και εξέλιξή της στο χρόνο.

Κατά την ελληνιστική περίοδο, με τις κοινωνικές αλλαγές και τα μεγαλύτερα σπίτια, αυξήθηκαν και οι ανάγκες σε νερό. Προκειμένου να ικανοποιηθεί η ζήτηση διανοίχθηκαν αδιέξοδες σήραγγες σε υπάρχουσες δεξαμενές ή συνενώθηκαν δεξαμενές, αυξάνοντας αθροιστικά την δυνατότητα αποθήκευσης νερού. Στο τέλος της ελληνιστικής περιόδου εγκαταλείφθηκαν και πληρώθηκαν με υλικό απόρριψης κατά την ανοικοδόμηση της πόλης μετά την καταστροφή του Σύλλα το 87-86 π.Χ.. Με τη λειτουργία λουτρών και με τη κατασκευή πολυτελών επαύλεων στα ρωμαϊκά χρόνια αυξήθηκαν ιδιαίτερα οι ανάγκες σε νερό, ζήτηση που καλύφθηκε με τη μεταφορά νερού στην πόλη. Στο πλαίσιο του έργου αποκαλύφθηκε τμήμα του αγωγού του ρωμαϊκού υδραγωγείου με  φρέατα επίσκεψης και στοιχεία χρήσης των πρωιμότερων δεξαμενών. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η λειτουργία του σταμάτησε κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο, ίσως λόγω της επιδρομής των Γότθων το 397 μ.Χ.

Ευρήματα της ανασκαφής
Στ. Χρυσουλάκη και Γ. Πέππας, Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής Πειραιώς και Νήσων

Ο μεγαλύτερος όγκος των ευρημάτων των ανασκαφών του έργου αποτελείται από πήλινα αντικείμενα, τμήματα αγγείων και κεράμων στέγασης. Οι διαδικασίες ανάταξης και συντήρησης έχουν επιτρέψει μέχρι σήμερα την αποκατάσταση περίπου 400 απ’ αυτά. Παράλληλα, συλλέχθηκε μεγάλος αριθμός νομισμάτων νομισμάτων,  μετάλλινων (εργαλεία, σκεύη, δομικά υλικά) και λίθινων (γλυπτά, σκεύη, αρχιτεκτονικά μέλη) αντικειμένων.

Αξιοσημείωτη και σπάνια είναι η διατήρηση μεγάλου αριθμού ένυδρων οργανικών υλικών από τα αρχαία φρέατα, η οποία οφείλεται στο ιδιαίτερο μικροκλίμα  ταφής τους. Πρόκειται κυρίως για ευρήματα από ξύλο αρκετά από τα οποία προέρχονται από τέχνεργα, καθώς φέρουν επεξεργασία (μικροαντικείμενα, τμήματα από εργαλεία). Ανάμεσά τους ξεχωρίζει άγαλμα ανδρικής μορφής. Μεγάλος είναι και ο αριθμός καρπών (φουντούκια, καρύδια, αμύγδαλα, κουκουνάρια, πυρήνες ελιάς και σταφυλιών, αποξηραμένο σύκο). Επίσης, βρέθηκαν τμήματα από έντομα (εξωσκελετοί σκαθαριών), καθώς και τμήματα σχοινιών. Δε λείπουν και τα ξύλινα κατάλοιπα οικοσκευής (τμήματα επίπλων, στοιχεία στέγασης, πόρτα).