Κλασική εξάρτηση (Ο σκύλος του Παβλόφ)

Η Κλασική εξάρτηση (Pavlovian η Respondent Conditioning) είναι μια μορφή συνειρμικής μάθησης, που για πρώτη φορά παρουσιάστηκε από τον Ιβάν Παβλόφ. Η τυπική διαδικασία για την εισαγωγή της κλασικής εξάρτησης περιλαμβάνει παρουσιάσεις ενός ουδέτερου ερεθίσματος μαζί με κάποιο σημαντικό ερέθισμα. Το ερέθισμα θεωρείται ουδέτερο όταν δεν έχει ως αποτέλεσμα κάποια εμφανή συμπεριφορά (απάντηση) από τον υπό διερεύνηση οργανισμό. Ο Παβλόφ αναφέρεται σε αυτό ως εξαρτημένο ερέθισμα. Αντίθετα, η παρουσίαση των σημαντικών ερεθισμάτων αναγκαστικά διεγείρει μια φυσική, συχνά ανακλαστική, απάντηση. Αυτού του είδους το ερέθισμα και την αντίστοιχη απάντηση ο Παβλόφ ονομάζει ανεξάρτητο ερέθισμα και ανεξάρτητη απάντηση. Αν τα ουδέτερα και τα ανεξάρτητα ερεθίσματα συνδέοντα επανειλημμένα, τα δυο ερεθίσματα γίνονται συνειρμικά και ο οργανισμός αρχίζει να παράγει μία συμπεριφορική απάντηση, την οποία ο Παβλόφ αποκάλεσε εξαρτημένη απόκριση. Η κλασική εξάρτηση έχει αποδειχθεί σε πολλά είδη με διάφορες μεθοδολογίες.

Το πείραμα

Ο Παβλόφ, μελετώντας ζητήματα φυσιολογίας της πέψης και πειραματιζόμενος µε σκύλους επινόησε µια µέθοδο συγκέντρωσης και ακριβούς μέτρησης του παραγόμενου σιέλου κατά τη διαδικασία διατροφής του σκύλου.Αρχικά, η δράση των σιαλογόνων αδένων του σκύλου είχε ως εναρκτήριο σημείο τη στιγμή της εισαγωγής της τροφής στο στόµα του. Το σημαντικό ερέθισμα της τροφής διέγειρε το ενστικτώδες και έµφυτο ανακλαστικό του σιελισμού. Στη συνέχεια των πειραμάτων του ο Παβλόφ ανακάλυψε πως ορισµένα ερεθίσµατα, όπως ο ήχος των βηµάτων του διατροφέα που πλησίαζε ή ο ήχος ενός κώδωνα κατά την προσφορά της τροφής, ενεργοποιούσε από µόνος του την έκκριση σίελου µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο που την ενεργοποιούσε η διατροφή.Με την επανάληψη του πειράµατος δηµιουργήθηκε ένα νέο ανακλαστικό, το οποίο προηγουµένως δεν υπήρχε, και ήταν το πλέον σηµαντικό στο πείραµα. Αυτός ο νέος τρόπος διασύνδεσης (συνειρµός) µεταξύ δύο ερεθισµάτων έγινε γνωστός ως εξαρτηµένο ανακλαστικό (conditioned reflex) και η διαδικασία ονοµάστηκε κλασική εξάρτηση. Μέσω αυτής της διαδικασίας επέρχεται σημαντική αλλαγή της συμπεριφοράς.



Ο Ιβάν Πετρόβιτς Πάβλοφ (Ρωσ. Иван Петрович Павлов), 26 Σεπτεμβρίου, 1849 Ριαζάν, χωριό της Κεντρικής Ρωσίας – 27 Φεβρουαρίου, 1934 Λένινγκραντ) ήταν Ρώσος φυσιολόγος, ψυχολόγος και ιατρός. Τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Ιατρικής το 1904 για έρευνες σχετικές με τη φυσιολογία του πεπτικού συστήματος. Είναι ευρύτατα γνωστός για το πείραμά του στο φαινόμενο των εξαρτημένων ανακλαστικών. Ο Πάβλοφ παρόλο που αντιμετώπιζε με σκεπτικισμό την νεαρή για την εποχή του επιστήμη τηςψυχολογίας, θεωρούσε πως η θεωρία των εξαρτημένων ανακλαστικών θα μπορούσε να ερμηνεύσει την ψυχωσική συμπεριφορά. Από αυτή την άποψή οι ιδέες του έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη συμπεριφοριστική θεωρία της ψυχολογίας, την οποία εισήγαγε ο Τζον Γουότσον το 1913.Το αρχικό ενδιαφέρον του Πάβλοφ ήταν η θεολογία, καθώς ο πατέρας του ήταν εφημέριος του χωριού. Στην πορεία της ζωής του ωστόσο διαπίστωσε ότι ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη χημεία και τη φυσιολογία. Σπούδασε καταρχήν στο πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης στην την Αυτοκρατορική Ιατρική Ακαδημία και έκανε τις μεταδιδακτορικές σπουδές του στη Γερμανία. Επιστρέφοντας στη Ρωσία εργάστηκε στο Εργαστήριο Μπότκιν της Πετρούπολης και αργότερα ανέλαβε την έδρα της Φυσιολογίας στην Αυτοκρατορική Ιατρική Ακαδημία.Ο Πάβλοφ αν και ανδρώθηκε ως επιστήμονας υπό το τσαρικό καθεστώς, παρέμεινε στη χώρα του μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης το 1917 και παρότι διαφώνησε ευθέως με τις μαζικές διώξεις και εκτελέσεις, ακόμη και διαμαρτυρόμενος εγγράφως στονΣτάλιν ή αρνούμενος στον Μπουχάριν την είσοδό του στο εργαστήριό του, συνέχισε τις έρευνές του χρηματοδοτούμενες ανελλιπώς από το κομμουνιστικό καθεστώς έως την ηλικία των 87 ετών, καθώς εργαζόταν κυριολεκτικά ως το τέλος της ζωής του. Τη μέθοδο που ακολουθούσε ο Πάβλοφ σήμερα την ακολουθούν πολλοί ψυχολόγοι σ' όλο τον Κόσμο, όπως η Ελληνίδα Ελπίδα Καλύβα.

http://el.wikipedia.org/



Και ένα ενδιαφέρον άρθρο από http://gregory-morgolorth.blogspot.gr/

Τα πειράματα του Παβλόφ

Ας κανουμε με την φαντασια μας ενα πειραμα. Εστω οτι εχουμε σε μια γωνια δεμενο εναν πεινασμενο σκυλο. Σε μια στιγμη, του παρουσιαζουμε ενα κομματι κρεας και τον αφηνουμε να το φαει. Εχουμε κανονισει επισης, τοσο κατα την εμφανιση οσο και κατα την ληψη του κρεατος να χτυπα ενα κουδουνι. Επαναλαμβανουμε το ιδιο πειραμα για αρκετες ημερες. Καποια ημερα, αποφασιζουμε να χτυπησουμε το κουδουνι, αλλα χωρις να παρουσιασουμε ή να δωσουμε τροφη στο σκυλο. Πως αντιδρα τοτε ο σκυλος;
Παρατηρουμε οτι αρχιζουν να του τρεχουν τα σαλια, παρολο που δεν βλεπει και δεν γευεται τροφη. Τι συμβαινει; Ολες τις προηγουμενες ημερες ο σκυλος εχει συνδυασει το χτυπημα του κουδουνιου με την θέα και τη ληψη της τροφης. Το ιδιο λοιπον περιμενει και τωρα. Ο οργανισμος του προετοιμαζεται καταλληλα. Ο εγκεφαλος του, θεωρωντας οτι το γενικο πλαισιο αναφορας ειναι και αυτη τη φορα το ιδιο, στελνει μηνυμα στο σωμα του να προετοιμαστει για τη ληψη της τροφης. Αρχιζει λοιπον να εχει σιελορροη. Δυστυχως ομως, αυτη τη φορα δεν υπαρχει τροφη. Αδικα προετοιμαστηκε το σωμα του. Ο εγκεφαλος του εκανε λαθος και ο σκυλος μενει μετεωρος στο κενο.
Με τον ιδιο τροπο θα αντιδρουσε και ενα παιδι σε μια αντιστοιχη περιπτωση, οταν εκεινη την τελευταια φορα μαζι με το κουδουνισμα δεν εμφανιζοταν και το κουταλι με το φαγητο. Παρομοια θα αντιδρουσε ισως και ενας ενηλικας, αφου οι ενστικτωδεις σωματικες αντιδρασεις ελεγχονται απο το υποσυνειδητο, το οποιο εχει τη δικη του λογικη και συμπεραινει ευκολα απο το γενικο το ειδικο - απο το γενικο πλαισιο (το οποιο υποθετει οτι ειναι το ιδιο) την αμεση ληψη της τροφης.
Το προηγουμενο, υποθετικο για μας, πειραμα εκτελεστηκε πραγματι απο τον Ρωσο φυσιολογο Ιβάν Παβλόφ (1849-1936) πολλες φορες και με διαφορα ειδη σκυλων. Με βαση αυτο το πειραμα, ο Παβλοφ θεμελιωσε την περιφημη θεωρια του για τα εξαρτημενα ανακλαστικα.
Συμφωνα με αυτην, ενας ζωντανος οργανισμος, αλληλεπιδρα με το περιβαλλον του μεσω των λεγομενων "ανακλαστικων". Τα ανακλαστικα ειναι ενα φαινομενο του νευρικου συστηματος. Ενα ανακλαστικο βασικα συνδεει ενα ερεθισμα που προερχεται απο το περιβαλλον με την αντιδραση του οργανισμου - π.χ. η εισοδος ενος σκουπιδιου στο ματι προκαλει το αυτοματο κλεισιμο του ματιου.
Ο Παβλοφ χωρισε τα ανακλαστικα σε δυο μεγαλες κατηγοριες: τα σταθερα - ανεξαρτητα, απολυτα ή κληρονομικα - που υπαρχουν εκ γενετης και ειναι εμφυτα στους διαφορους οργανισμους και τα εξαρτημενα ανακλαστικα που ειναι επικτητα.
Σταθερο, για παραδειγμα, ανακλαστικο του οργανισμου μας ειναι η αναπνοη. Αυτη δεν εξαρταται απο τις εξωτερικες συνθηκες, αλλα ειναι μια μονιμη και αυτοματη αντιδραση του οργανισμου στο περιβαλλον - στην υπαρξη της ατμοσφαιρας. Τα σταθερα ανακλαστικα δεν μεταβαλλονται και γι'αυτο δεν μας απασχολουν ιδιαιτερα (αφου δεν μπορουμε να τα αλλαξουμε). Τα εξαρτημενα ομως ανακλαστικα μας ενδιαφερουν, γιατι αυτα εξαρτωνται καθε φορα απο τις συνθηκες του περιβαλλοντος και επομενως αν αλλαξουμε τις εξωτερικες συνθηκες, μπορουμε να αλλαξουμε και αυτα. Για παραδειγμα, αντικαθιστωντας τεχνητα τη θέα και τη ληψη της τροφης με το χτυπημα του κουδουνιου - το οποιο συνδεσαμε ευφυώς με αυτες - επιτυγχανουμε μια συγκεκριμενη - αν και κατ'αρχας ασχετη με αυτο - φυσιολογικη αντιδραση του οργανισμου (σιελορροη). Προβαλλοντας σε μια διαφημιση μπυρας μια ωραια, ημιγυμνη γυναικα με σεξουαλικα υπονοουμενα (π.χ. η πιο υπεροχη ξανθια που μπορουμε να γευτουμε...), προσπαθουμε να δημιουργησουμε το εξαρτημενο ανακλαστικο της αγορας αυτου του προϊοντος, για να μπορεσει να απολαυσει δηθεν ο καταναλωτης αυτη την υπεροχη ξανθια - η οποια, φυσικα, απο μονη της ειναι τελειως ασχετη με την οποιαδηποτε μπυρα. Φαινεται ανοητο και ομως ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ! Το αποδεικνυει αμεσα η πληθωρα των διαφημισεων αυτου του επιπεδου. Και λειτουργει γιατι ο συνειρμος που επιτυγχανεται ειναι υποσυνειδητος και, οπως ειπαμε, το υποσυνειδητο εχει τη δικη του "λογικη".
Ο Παβλοφ με τα πειραματα του εθεσε τις βασεις της θεωριας που ονομαστηκε "μπιχεβιορισμος" ή ψυχολογια της συμπεριφορας.
Ας συνεχισουμε ομως το παβλοφικο μας πειραμα. Τι θα γινει αν συνεχισουμε να προκαλουμε εξαρτημενα ανακλαστικα (να χτυπαμε το κουδουνι) για πολυ χρονο χωρις να εμφανιζουμε το κρεας; Πως θα αντιδρασει ο σκυλος;
Το πειραμα δειχνει οτι ο σκυλος στο τελος παυει να αντιδρα στο ακουσμα του κουδουνιου (να βγαζει σαλια, περιμενοντας το φαγητο). Αν θελουμε να διατηρησουμε τον συνειρμο αναμεσα στο ακουσμα του κουδουνιου και στο κρεας, θα πρεπει που και που να του παρουσιαζουμε και το κρεας!
Αν ομως εξακολουθουμε να χτυπαμε το κουδουνι χωρις να εμφανιζουμε το κρεας για αρκετο καιρο, τα μη ικανοποιημενα σηματα θα προκαλεσουν τελικα στο σκυλο μια υπνωτικη κατασταση. Το ζωο δεν αντιδρα ακομη και οταν την επομενη φορα μαζι με το κουδουνισμα του δωσουμε και το κρεας! Αδιαφορει γι'αυτο! Ουτε που το δοκιμαζει! Εχει κουραστει τοσο καιρο να το περιμενει αδικα. Εχει κουραστει τοσο πολυ, που τελικα αδιαφορει τελειως και για το κουδουνισμα και για το ιδιο το κρεας. Βρισκεται σε μια κατασταση πληρους απαθειας και αποχαυνωσης. Η προσωπικοτητα του εχει παραλυσει και η βουληση του εχει εκμηδενιστει. Δεν αντιδρα φυσιολογικα. Αδιαφορει για τα παντα.
Το ιδιο ακριβως εχει εφαρμοστει, δυστυχως, με επιστημονικο μαλιστα τροπο, και στους ανθρωπους! Εδω ακριβως βρισκει τη θεση της η διαδικασια της "πλυσης εγκεφαλου".
Αν ακολουθησουμε την καταλληλη τεχνικη, η οποια βασιζεται στα προηγουμενα συμπερασματα απο τα πειραματα του Παβλοφ και των μαθητων του, το ατομο θα χασει τελειως την προσωπικοτητα του. Θα βρεθει σε μια βαθια νευρικη καταπτωση και θα εκτελεσει παθητικα και πειθαρχικα ολες τις εντολες των ανακριτων του. Ειναι σαν ενα μικρο παιδι. Μπορει να δεχτει οτιδηποτε. Μπορεις να του μαθεις οτι θες. Μπορεις, αν θες, να του αλλαξεις την ιδεολογια, να το κανεις απο εχθρο, οπαδο σου και υπερασπιστη των ιδεων σου. Μπορεις να του "πλυνεις" τελειως τον εγκεφαλο, ωστε να ξεχασει ολα οσα ηξερε ή πιστευε και να το προγραμματισεις απο εδω και στο εξης να ξερει και να πιστευει μονο αυτα που εσυ θες! Ειναι βαναυσο, ανηθικο και απανθρωπο και ομως εχει γινει πολλες φορες στο παρελθον και εξακολουθει να γινεται ακομα και σημερα, τοσο στις "βαρβαρες" οσo και στις "πολιτισμενες" χωρες.
Τα πειραματα του Παβλοφ εγιναν - οπως ειπαμε - με πολλα και διαφορα σκυλια. Ολα τους στο τελος κατερρευσαν ψυχικα και νοητικα - μερικα πιο γρηγορα απο τα αλλα. Πρωτα κατερρευσαν τα "οξυθυμα", μετα τα "ζωηρα" και στο τελος τα πολυ "ηρεμα". Το ιδιο ακριβως συμβαινει και με τους ανθρωπους. Ολοι τελικα "σπανε", ολοι καταρρεουν, οσο σκληροι και αν ειναι. Κανενας δεν αντεχει επ'απειρον.
Στην παραδοσιακη πλυση εγκεφαλου, το ατομο απομονωνεται απο το περιβαλλον του και απο τις πηγες πληροφορησης (σημερα χρησιμοποιουν και μηχανες αισθητηριακης απομονωσης), αποπροσανατολιζεται με καταλληλα μπερδεμενα, ακανονιστα, εντονα ηχητικα και οπτικα σηματα, ενω συγχρονως υποσιτιζεται, κρατιεται αυπνο, απειλειται, βριζεται, κατηγορειται, εκβιαζεται και ανακρινεται συνεχως, μεχρι που τελικα καταρρεει. Λιγο πριν καταρρευσει, πριν τρελαθει τελειως, παρεμβαινει ο αναμορφωτης του που τον "σωζει", αναπροσανατολιζοντας τον και προσδιδοντας του μια αρεστη στο καθεστως ή στην υπηρεσια προσωπικοτητα. Γινεται πια ενας τελειος οπαδος του συστηματος, ενας γενιτσαρος, ενας ακουσιος εξωμοτης.